باقر پرهام؛ کنشگری اثرگذار

باقر پرهام؛ مترجم غول‌ها

نعمت‌الله فاضلی
روزنامه هم‌میهن ۹ خرداد ۱۴۰۲

دوشنبه هشتم خرداد (1402) باقر پرهام درگذشت؛ مردی فرهیخته که ما دانشجویان و دانش‌آموختگان علوم اجتماعی را مرهون همت‌ها و زحمت‌های اثرگذار و با کیفیت ترجمه‌هایش کرد.  در دوران تحصیل و تدریسم، از ترجمه‌ها و نوشته‌های پرهام، بهره‌ها برده‌ام و آموخته‌ام و مانند دیگر دانشجویان، دانش‌آموختگان و اساتید دانشگاه وظیفه‌ای است از او یاد کنیم و قدر بدانیم.

کتاب کلاسیک «مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی»، اثر ریمون آرون ترجمه پرهام، نخستین کتابی بود که مرا و بسیاری را با زندگی و تاریخ نظریه‌پردازان اجتماعی بزرگ، مونتسکیو، آگوست کنت، مارکس، توکویل، دورکیم، پارتو و وبر و مهم‌‌تر، خود ریمون آرون، آشنا و به آنها علاقه‌مند کرد. 1364 و در میانه دوره کارشناسی‌ام بود که این شاهکار به بازار آمد. خبری مهم برای دانشجویان علوم اجتماعی ایران بود؛ چه، مهم‌ترین اثر برای آشنایی با تاریخ اندیشه جامعه‌شناسی به زبان فارسی گشت. و بعد کتاب‌های زیادی در زمینه تاریخ و نظریه‌های جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی منتشر شد، اما «مراحل اساسی» در کنار کتاب «زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی‌» ( لوئیس کوزر)، مهم‌ترین در این زمینه ماندند و ماندگار شدند.

پرهام از برجسته‌ترین مترجمان فلسفه و علوم اجتماعی در ایران معاصر بود؛ و در گسترش گفتمان علوم اجتماعی ایران نقشی مهم داشت. پرهام از 1345 ترجمه آثار تاثیرگذار حوزه جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی را آغاز کرد؛ و امروزه دانشجویان و دانش‌آموختگان این حوزه، او را با ترجمه «مراحل اساسی» به‌ خاطر‌ می‌آورند؛ اثری که از 1364 تاکنون 13 مرتبه تجدید چاپ شده و کتاب درسی دانشجویان جامعه‌شناسی از کارشناسی تا دکتری است.

پرهام با ترجمه «صور بنیانی حیات دینی» (1383) و «درباره تقسیم کار اجتماعی» (1369 )، دو اثر بزرگ امیل دورکیم، در معرفی آثار کلاسیک جامعه‌شناسی در ایران، نقشی کلیدی ایفا کرد. آخرین کوشش برجسته او در این زمینه، ترجمه کتاب ارزشمند دو جلدی «مطالعاتی در آثار جامعه‌شناسان کلاسیک» اثر ریمون بودن بود.

پرهام در حوزه فلسفه هم به‌ویژه در زمینه اندیشه‌های هگل آثاری را برگرداند. با دقت و کیفیتی ستودنی و بینشی دوراندیشانه متون را گزینش و ترجمه‌ می‌کرد؛ آثاری که برای دوره‌های طولانی تاریخ نیازمند آنهاییم. پرهام در ترجمه نهایت دقت و مهارت و شایستگی را به کار‌ می‌برد و تسلط تحسین‌برانگیز هم به زبان فارسی و هم فرانسه داشت. ترجمه‌هایش از دورکیم و آرون و دیگران، روان، خواندنی و لذت بخش‌اند.

پرهام از جمله بزرگ‌ترین مترجمان دانشگاهی در ایران معاصر است. انجمن جامعه‌شناسی ایران در 1386  باقر پرهام، محسن ثلاثی، منوچهر صبوری و عبدالحسين نيک‌گهر را براساس ارزیابی جامعه‌شناسان ایران، مؤثرترين مترجمان علوم اجتماعی ایران شناخت و در «مراسم نكوداشت مترجمين برجسته» در دانشگاه تهران  از آنها قدردانی کرد.

پرهام، نویسنده‌ای توانمند هم بود. یادداشت‌ها و مقالاتی در حوزه‌های گوناگون نوشت و برخی نوشته‌هایش در سال‌های 1347 تا 1374  را در «باهم‌نگری و یکتانگری» (مجموعه مقالات) چاپ کرد. او به پژوهش‌های تاریخی و ادبی هم علاقه داشت و کتاب «با نگاه فردوسی: مبانی نقد خرد سیاسی در ایران» معرف توانایی او در این حوزه و همچنین بیان‌گر نثر زیبا و محققانه او بود.

پرهام، کنشگر سیاسی و از بنیان‌گذاران کانون نویسندگان ایران هم بود؛ اما کارنامه‌اش در فضای دانشگاهی ایران عمدتاً با ترجمه‌هایش شناخته‌ می‌شود و اگر شخصیت و منشِ کنش‌گرانه و دغدغه‌مند او نبود جایگاهش شکلی تمام و کمال به خود نمی‌گرفت. تلاش‌ها و تجربیات پرهام بخشی از تاریخ فرهنگی و سیاسی ایران معاصر است و محققان و پژوهشگران تاریخ معاصر نمی‌توانند بر نقش او چه در زمینه ترجمه، چه در حوزه مطبوعات و در زمینه جستارنویسی و چه کنش‌گر سیاسی چشم بپوشند.

پرهام متعلق به دورانی از تاریخ معاصر ماست که نهاد دانشگاه و رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی، نیازمند آشنایی و تعامل با جهان غرب بود. او در دهه 40، 50 و پس از آن، در حالی اقدام به ترجمه متون کلاسیک نمود که رشته‌های علوم اجتماعی و فلسفه در حال گسترش در ایران بودند و نیاز دانشگاه‌ها به متون کلاسیک، نیازی مبرم و حیاتی بود. شرایطی تاریخی که منجر به زاده شدن مترجمانی بزرگ شد. پرهام همچنین متعلق به دوره‌ای از تاریخ معاصر ماست که علوم اجتماعی در فضایی آمیخته با ایدئولوژی‌ها و اندیشه‌های سیاسی به‌ویژه اندیشه‌های چپ رشد و نمو‌ می‌کرد. تلاش پرهام برای ترجمه بخشی از آثار کارل مارکس، گئورگ ویلهلم فریدریش هگل و دیگر اندیشمندان برجسته چپ و هم چنین فعالیت او در کانون نویسندگان ایران، بخشی از هویتش و در عین حال زاده موقعیت تاریخی جامعه ما در دهه‌های گذشته بود. آن بخش از ترجمه‌های پرهام که به متون کلاسیک علوم اجتماعی تعلق دارد ماندگار خواهد شد و ما همواره به این متون نیاز خواهیم داشت و به آن‌ها مراجعه خواهیم کرد. این متون بخشی از تاریخ جهانی فلسفه و علوم اجتماعی است و هر تحولی که در جهان اندیشه رُخ دهد، همواره در کانون توجه خواهد بود و دانشجویان و دانش‌آموختگان این رشته‌ها، لاجرم به این متون نیازمندند. تجدید چاپ‌های مکرر ترجمه‌های پرهام نشانگر آن است که او هم در انتخاب آثار و هم در انجام ترجمه‌ای باکیفیت بسیار موفق عمل کرده است و امیدوارم جامعه اندیشه‌ورز ایران که برای دهه‌های متمادی از خدمات و تلاش‌های باقر پرهام و دیگر مترجمان بزرگ بهره‌ها برده‌اند، نام و یاد او و همچنین آثارش را گرامی بدارند.

ما در دهه‌های اخیر، بسیار از راه ترجمه آموخته‌ایم و اگرچه برخی، این خدمات را نقادانه و گاه حتی ناسپاسانه ارزیابی کرده‌اند اما، مترجمان بزرگی چون پرهام، در تحولات سیاسی، فرهنگی، دانشگاهی و علمی ایران، سهم ارزشمند و انکارناپذیری داشته‌اند. این واقعیت است که کنش ترجمه، ماهیتاً کنشی سیاسی و نه صرفاً فرهنگی است. پرهام از جمله مترجمانی بود که هدفمند، سنجیده و اثرگذار فعالیت‌ می‌کرد و کارهایش را به سامان‌ می‌رسانید. در این جا مجال آن نیست که شخصیت و چند و چون جهت‌گیری‌های سیاسی پرهام را ارزیابی کنیم. بدیهی است که او در جایگاه کنش‌گری اثرگذار موافقان و مخالفانی جدی دارد. وجود این موافقان و مخالفان خود بیانگر جایگاه پرهام به عنوان کنش‌گری فکری، سیاسی و اجتماعی است. روحش شاد و یادش گرامی باد.